Crypto Female üyelerimizden Avukat Suna Nur Akbaş'ın kaleminden Blokzincir teknolojisinin tedarik zincirine katkıları başlıklı içeriğimiz sizinle!
Tedarik zinciri kendi içerisinde birçok farklı kola ayrılan, talep ve üretimle başlayarak nakliye ile tüketiciye/müşteriye ulaşan bir sürece yayılmaktadır.
Tedarik ve üretim lojistiği aşamalarından sonra nihai olarak üretilen ürünün nakliyesi/sevkiyatı yapılarak ürün müşteriye ulaştırılmaktadır. Bu aşama da dağıtım lojistiği ile ilgilidir.
Tesis ile müşteri arasındaki köprü ürünün sevkiyatı noktasında oluşur, nihai ürünler müşteriye, depolara ya da mağazalara ulaştırılır. Ancak tedarik zinciri içerisinde ithalatçılar/ihracatçılar, lojistik ve nakliye şirketleri, kredi kuruluşları, sigorta şirketleri, liman işletmecileri, gümrük idarecileri, ulusal ve uluslararası makamlar, gümrük gibi birçok farklı aktör, birçok farklı ürün ve birçok farklı belge bulunmaktadır. Bunların yönetimi ise her zaman kolay olmamaktadır. Uluslararası ve ulusal sevkiyatı sağlanan bir ürünün geçtiği birçok farklı aşama vardır.
Bu aşamalardan doğan sorunlar ise başlıca şunlardır;
- Evrak, doküman fazlalığı ve bunları yönetmekte birçok zorluk yaşanmakta; evraklar kaybolabilmekte ya da tahrip olabilmektedir.
-Taşınan bir ürünün an be an takibinin yapılması ve taraflara sağlanan verilerin yüzde yüz bir şekilde güvenli olması gerekmektedir. Ancak tedarik zincirini etkileyen zaman gecikmeleri , insan eline dayanan hatalar ve ek maliyetler doğabilmektedir.
-Tedarik zinciri içerisindeki aktörler birbiriyle verimli olarak iş birliği yapamamakta, birbirlerini tam olarak kontrol edememektedir. Kaynak takibinin ve izlenebilirliğinin her zaman yapılamadığı aşikardır.
Birçok çok uluslu şirket ve büyük kuruluş, izlenebilirlik olmadığı için tedarik zincirinde ürünlerinin arka planına ilişkin eksik bilgiye sahip olmaktadır. Bu durum da markanın itibarını etkileyen yüksek maliyetlere ve müşteri ilişkileri ile sorunlara sebep olabilmektedir.
-Tedarik zincirine her türden ürün verisi günümüzde kaydedilememekte ve tedarik zinciri yönetiminin verimli yapılamamasından kaynaklı olarak sahte ürünler oluşabilmektedir.
-Tedarik zincirindeki aracıların tam olarak takibi yapılamamakta ve aracılardan kaynaklı fahiş ücretler hem üreticiye hem tüketiciye zarar vermektedir.
-Tedarik zincirinin şeffaf olmamasından kaynaklı olarak tüketici ve üretici nezdinde güven oluşmamaktadır.
Tedarik zinciri aşamalarını incelediğimizde nakliyeciler, nakliye komisyoncuları, intermodal operatörler, okyanus gemileri, limanlar, terminaller, yetkililer, finansal hizmet sağlayıcıları ve pek çok daha fazla aracıdan sonra ürünler ancak müşteriye ulaşmaktadır. Ancak bu süreçte birçok farklı aktör olmasından dolayı tedarik zincirinde yukarıda sayılanlar gibi çok farklı sorunlar yaşanabilmektedir.
Tüm bu sayılan sorunlar köklü ve çözüme muhtaç sorunlardır. Rekabetin de çok fazla yaşandığı bir sektör olduğundan bu alandaki sorunlar ne kadar çok çözülürse sektördeki aktörler de ve en nihayetinde tüketiciler de o kadar çok kar elde edebilecektir.
Sayılan tüm bu sorunlara ise blokzincir teknolojisi çözüm alternatifleri sunmaktadır. Zira blokzincir, doğru ürünün, doğru miktarda, doğru biçimde, doğru zamanda, doğru kaynaktan, doğru yolla ve doğru fiyata sağlanmasını ve tüm bu süreçlerin en şeffaf şekilde görünür olmasını sağlayabilecek bir teknolojidir. Ancak şu aşamada bu türden bir çözüm yolunun uygulanabileceği en makul blokzinciir türü izinli/hibrit blokzincir ağlarıdır. Paydaşların ortak katılımı ve izlemesine olanak veren blokzincir, şirketlerin stratejik kimliği ve ticari sırları gereği tam olarak açık bir blokzincir yapısını tedarik zincirine günümüz koşul ve değerlerinde uygulayamamaktadır.
Blokzincirin sorunlara nasıl çözüm sağlayacağı da yine kendi içerisinde barındırdığı teknolojide yatmaktadır. Blokzincir özünde bir kayıt defteri ve veri tabanıdır. İçerisinde her türden yapılan işlemi bünyesindeki bloklara kaydeden ve bunları muhafaza eden, yapılan veri aktarımlarının ve değişikliklerinin izlenmesine olanak sağlayan bir sistemdir.
Dağıtık veri tabanı içerisindeki tüm kayıtlar şeffaftır ve deftere kaydedilen verilerde geçmişe dönük işlem yapılamaz. Veriler yok olmaz ve değiştirilemez zira kriptografik olarak şifrelenmiş algoritması sayesinde tam bir güven sağlar. Yine blokzincir içerisinde birçok farklı türden belge entegrasyonu sağlanacağından özellikle tedarik zincirindeki ticari belgeler de bu değişmez sistemde güvenilir şekilde var olacaktır. Hata, hile gibi haller takip edilebilirlik sayesinde oluşmayacaktır.
Ürün varış noktasına ulaşana kadar birçok yoldan geçecek, araç değiştirecek ve gümrüklerden geçecektir. Bu süreçte de yine takip yapılabilecek ve tedarik zincirinde kullanılan belgeler yine Blokzincire yüklenerek takibi sağlanabilecektir. Taşıma firmalarından yükün sahibine düzenlenen belgeler, nakliyecinin yaptığı beyana ilişkin belgeler gümrükten geçerken beyanda bulunulan belgeler gibi birçok farklı belge türü sayılabilir.
Bunların Blokzincirde nasıl ilerleyeceği önemli bir konudur. Tedarik zincirinde milyonlarca beyanname, evrak ve araç giriş çıkışı mevcuttur. Ürünün ve aracın nerede olduğunu gösteren belgelere güven duyulması gerekmektedir. Çok yoğun bir kağıt yükü bulunmaktadır. Ancak güvenli blokzincir ağında bu belgelere dayana güven ve takip eşzamanlı olarak sağlanabilmektedir. Takip edilebilir belge sistemi ile taşımacılıkta kullanılacak belgeleri de sisteme entegre etmektedir. Bu hususta hukuki olarak doğacak uyuşmazlıkların çözümünde önemli bir adımdır.
Ayrıca sorumluluğun kimin üzerine doğacağı ya da taşımacılıkta hangi noktada ürünle ilgili sorun yaşandığı da kolayca tespit edilebilmektedir. Zira blokzincire eş zamanlı kaydedilen veriler hem değiştirilemez hem de görünebilir/izlenebilir olduğundan tam bir güvenlik sağlamaktadır. Blokzincirin değişmezliğinden dolayı garanti unsuru oluşturmaktadır.
Tüm bu süreçlerde ürünlerin üzerine yerleştirilmiş takip cihazları ile nakliye süreçleri eşzamanlı olarak incelenebilecek, nesnelerin interneti sayesinde ürünler taşınırken ısı, ortam, hız gibi veriler de kayıt altında tutulacak. Bu sistemde belgeler direkt sisteme geçecek; konşimentolar, ticari faturalar, varış bildirimleri, gümrük bilgileri kriptolanmış blockchain ağına kaydedilerek tüm ilgili kurumlara ve kuruluşlara eşzamanlı olarak bilgi verilecektir.
Nesnelerin interneti sayesinde ürünlerin yolculuğu an be an görülebilecek ve oluşturulan rotanın takibi, QR kodlar eklenerek yine tüketicinin de açık olarak incelemesine sunulacaktır. Bu da ürünlerin orijinalliği, organikliği ya da belirtilen standartlarına uygunluğunun tüketici nezdinde denetimini dolayısıyla güvenini de sağlayacaktır.
Blokzincir sayesinde stok seviyeleri, tedarik zincirinde oluşan hasarlar/sorunlar, sipariş ve talep miktarları, değişiklikler, taşıma koordinasyonları sürekli çevrimiçi bir şekilde ve kriptografik olarak değiştirilemez bir sistemde tam güvenle sağlanmış olacağından verimli ve etkin kapasiteyle tedarik süreci koordine edilecektir. Tedarik zinciri ağındaki birçok paydaşın bilgi paylaşımı ve eş zamanlı bilgi güncellemesini sağlamak mümkün olacaktır.
Yine blokzincir ağında her şey şeffaf olarak veri girişiyle görülmekte olduğundan bu hususu aracıların fahiş ücretler koymasını engelleyecek hatta aracılara güvene gerek olmayacağından aracıları ortadan kaldıracaktır. Zorunlu olarak bulunan aracılar dışındaki diğer aktörlerin aracı ücretlerini çıkardığımızda ise bu gerek üreticiler gerek taşıyıcılar gerekse de tüketiciler nezdinde ekonomik bir rahatlamaya sebep olacaktır.
Sektöre olan katkısı yanında tüketici nezdinde katkısına bakıldığında da, tedarikin akıllı, şeffaf olması ve teknolojik dağıtımını /yönetimi tüketiciye sunulan ürünlerin maliyetinin düşürmesi de toplumsal fayda sağlamaktadır. Ürünlerin taşımasına daha az vakit, emek ayrılacak, aracılar ya da aracı ücretlerinin azalması ile de bu durum otomatik olarak ürünün kalitesi korunurken fiyatının azalmasını sağlayacaktır.
Kısaca blokzincirin tedarik zincirine faydalarını özetlemek gerekirse;
1-İzlenebilirlik eksiliğini ortadan kaldırmak
2-Evrak, doküman fazlalığı ve bunları yönetmekteki zorluklar, kaybolma ya da tahrip olma risklerini ortadan kaldırmak
3-Tedarik zincirinden kaynaklı sahte ürünlerin oluşmasını engellemek
4- Aracılardan kaynaklı yüksek ücretlerin azaltılmasını sağlamak
5-Kaynak takibinin zorluklarının ortadan kaldırılmasını sağlamak
6-Şeffaflık eksikliğinin ve güven probleminin ortadan kaldırılmasını sağlamak gibi amaçlarla tedarik zincirinde blokzincir kullanılabilmektedir.
Blokzincirin tedarik zincirinde kullanımı için gereklilik istatistiklere bakılarak da görülebilmektedir. Ticaret Bakanlığı’nın dış ticaretin işlem hacmiyle ilgili verilerine bakıldığında 2023 yılı Mart ayında ticaret hacmi ise 158 milyar 77 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.
Yine uluslararası okyanus savunuculuğu organizasyonu Oceana tarafından 2010'dan 2012'ye kadar ABD'de ülke çapında yürütülen bir araştırma, deniz ürünlerinin zamanın %87'sine kadar yanlış etiketlendiğini ortaya koymuştur.
Küresel Marka Sahteciliği Raporu, 2018, çevrimiçi kalpazanlıktan kaynaklanan kayıpların küresel olarak 2017 yılında 323 Milyar ABD Doları olduğunu tahmin etmekte olup yine sahte tüketim malları, yalnızca reçeteli ilaçlarla ilgili olarak yaklaşık 188 milyar dolarlık gelir kaybına neden olmaktadır. Oysa blockchain, bir ürünün doğru ve etik bir şekilde tedarik edildiğinin doğrulamasını sağlamaktadır.
WCO’nun (Dünya Gümrük Örgütü) araştırmasına göre bu araştırmaya katılan ülkelerin %11’i serbest ticaret alanları ile ilgili sorun yaşadıklarını, %26’sı menşe kurallarının uygulanması açısında sorun yaşandığını, %28’i menşe belgelerini kontrole yolladıklarında cevap alamadıklarını/muhatap bulamadıklarını, %44’ü ise menşe ispat belgelerinde şekilsel hatalardan doğan usulsüzlüklerin oluştuğunu belirtmişlerdir.
Uygulamaya da bakıldığında ise tedarik zincirinin blokzincir ile kullanıldığı bazı oluşumlar da görülmektedir. Örneğin IBM ve MAERKS ortak tedarik projesi, olan TradeLens ithalatçılar/ihracatçılar, nakliye şirketleri, liman operatörleri, gümrük ve diğer yetkililer gibi çeşitli tedarik zinciri katılımcıları birbirine bağlanmaktadır.
Bakıldığında blokzincirin birçok farklı sektörde birçok farklı avantajı ve iyileştirici gücü bulunmaktadır. Blokzincirin avantajlarını konuşmak çok kıymetli olsa da düalist bakış açısıyla dezavantajlarını konuşmak da objektif bir düşünme süreci sağlamak açısından önemlidir.
Blokzincirin yeni gelişen bir teknoloji olması noktasında Blokchain, akıllı sözleşmeler ve bunlara bağlı gelişen yazılım dillerinin tarihi çok eski olmamakla birlikte halen daha gelişimini sürdürmektedir. Yazılımsal olarak oluşan yeni sorunlara hızlı çözümler sunulması gerekmektedir. Yine birçok veri seti olan blokzincirde KVKK ihlalleri de yaşanabilecektir. Kodların insani olmayan yapısı ve blokzincirin değiştirilemezliği gereği bazı aksaklıklar çıkabilecektir zira ticari hayat her zaman tek düze ilerlememektedir. Bazen yapılan işlemlerin geri alınması veya üzerinden değişiklik yapılması gerekebilecektir.
Tedarik zinciri ve blokzincirin bir arada olduğu projelerde bazı ödemelerin akıllı sözleşmeler ile yapılacağı öngörülmektedir. Bu kapsamda oluşabilecek hukuki uyuşmazlıkların ise taraf şirketlerle yapılacak anlaşmalara göre çözülebileceği aşikardır. Onchain akıllı sözleşmelerin yanında doğal dille kurulmuş ve hukuki sorunlara çözüm getiren off-chain sözleşmeler de gerekecektir.
Zira blokzincir, kripto varlıklar ve akıllı sözleşmelere ilişkin uluslararası kabul görmüş bir mevzuat bulunmamaktadır bu regülasyon eksikliği belge süreçlerini de etkileyecektir. Yine her tedarik zinciri aktörünün tedarik zinciri belgesi farklı olabileceğinden sisteme entegre birçok belge yapısı mevcut olsa da kullanıcı sayısı ve ülke üyeliği arttıkça farklı farklı belge tipleri ortaya çıkacaktır.
Bu belgelerin onay süreçleri hukuki yönden belli sistemlere tabii olacağından regülatif düzenlemelere muhtaç olabilecektir. Teknik olarak yapılabilen belge süreci hukuki engellere takılabilmektedir. Zira belli bir belge tipinin (örneğin konşimento) belli hukuki ve fiziki onay süreçleri ülkelerin mevzuatlarına tabii olabilmektedir. Bunların blokzincir onaylarının sağlanması da regülatif düzenlemeleri gerektirmektedir aksi halde yasal bir kullanım oluşturamayacaktır.
SONUÇ
Blokzincirin temel yapıtaşları incelendiğinde, yeni ve global dünya düzeninde birçok sisteme entegre olabileceği görülmektedir. Bu entegrasyon her zaman pür ve kılçıksız bir şekilde oluşmamaktadır; zira bunun temel sebebi de yeni teknolojilerin hızlı bir şekilde yasal, ekonomik, sosyolojik süreçlere adapte olamamasıdır. Ancak blokzincir ve tedarik zincirinin günümüz ihtiyaçlarını karşılaması bakımından ticari başarı potansiyeli de göz ardı edilmemelidir. Zira resmi verilere göre, sadece Türkiye’de 2022 yılında ihracat 17 milyar 587 milyon dolar, ithalat 27 milyar 848 milyon dolar…değerindedir.
Uluslararası tedarik zincirindeki engelleri azaltmak demek ise küresel ticaretin yaklaşık %15’ine ekonomi katkı sağlayarak istihdam yaratılabilir demektir. Uygulanan dünya çapındaki örneklerde blokzincir kullanılarak gönderilen ürünlerin, alışılagelmiş tedarik yöntemlerine kıyasla daha erken vardığı tespit edilmiştir.
Yine belge ve bilgi yönetimindeki zorluklar azalmış, tüm tedarik zinciri aktörlerinin birbirlerini gözlemleme fırsatı doğmuş ve bu durum da şirketlerin blokzinciri sistemlerinde uygulamayı tercih etmesini sağlamıştır. Gelecekte de tahmin edildiği üzere, fahiş aracı ücretlerinin rekabet unsurunda dolayı azaltması ve izlenebilir olması tüketicilerin blokzincirle gelen ürünleri tercih etmesini sağlayacağını ve ürünlerin organikliğine/orijinalliğine güveni artıracağından tüketici nezdinde kaliteli ürün algısı oluşturacağı da açık olduğundan bu durum blokzincirle gelen ürünlerin daha çok satılmasını ve firmaların da bu teknolojiyi kullanması sonucunu doğuracaktır.
Tüm bunlar gereği bu türden sistemlerin ticari başarı potansiyeli yüksek görünmektedir.
Fütürist bilim insanı Roy Amara bir sözünde “Teknolojinin etkilerini kısa vadede abartma, uzun vadede ise küçümseme eğiliminde oluruz” şeklinde ifade etmiştir. Bu yüzden teknolojiyi, verimlilik sağlayacak, gerçekçi ancak umulmadık projelerle birleştirmek gerekmektedir. Blokzincir teknolojisinin tedarik zinciri ile birleştirilmesi ise geçmiş ile kıyasladığımızda verimlilik sağlayan ancak umulmadık bir projedir. Umulmadık yönlerini umulur kılarak, regülasyonları artırarak da bu türden sistemlerin güncel hayatta uygulanabilirliği artırılabilecektir. Ancak asıl olan yol olup, yol da gelişim de hep devam edecektir.
Av. Suna Nur Akbaş